Հնարավո՞ր է, արդյոք, ձերբազատվել ճանապարհային «քաոսից». «Փաստ»
«Փաստ» օրաթերթը գրում է.
Երևանում և, ընդհանրապես, Հայաստանում երթևեկության կազմակերպման խնդիրը հատկապես վերջին շրջանում ձեռք է բերել այնպիսի սուր բնույթ, որն ուղղակի ազդեցություն ունի ոչ միայն քաղաքացիների առօրյա կյանքի որակի, այլև ողջ երկրի տնտեսական արդյունավետության, բնապահպանական իրավիճակի և հասարակական բարեկեցության վրա։ Խոսքը վերաբերում է բազմազան և խորքային խնդիրների ամբողջությանը, որոնք ձևավորվել են տարիների ընթացքում, և որոնց լուծումը պահանջում է համակարգված, բազմաշերտ և, միևնույն ժամանակ, երկարաժամկետ մոտեցում։
Վերջին տարիներին Հայաստանում և առանձնապես մայրաքաղաքում տրանսպորտային միջոցների թվի զգալի աճը, որը, ըստ որոշ գնահատականների, հասել է մոտ մեկ միլիոնի, ստեղծել է իրավիճակ, երբ առավոտյան և երեկոյան ժամերին քաղաքի հիմնական փողոցներում խցանումների մակարդակը հասնում է յոթից տասը բալի, ինչը ցույց է տալիս, որ առկա ենթակառուցվածքը պարզապես ֆիզիկապես ի վիճակի չէ ապահովել նորմալ երթևեկություն այն ծավալի ավտոմոբիլների համար, որոնք հավակնում են միաժամանակ օգտվել սահմանափակ ճանապարհային ցանցից։ Հարկավոր է նկատի ունենալ, որ ճանապարհային ենթակառուցվածքը հիմնականում ժառանգել ենք խորհրդային ժամանակներից, երբ անձնական ավտոմոբիլների թիվը համեմատելի չէր ներկայիս թվերի հետ, և երբ քաղաքային երթևեկությունը հիմնականում կազմակերպվում էր հանրային տրանսպորտի միջոցով, որն այն ժամանակվա պայմաններում ուներ ավելի զարգացած ենթակառուցվածք և ավելի կանոնավոր ու հուսալի գործունեություն։ Եվ բնական է, որ այդ ժամանակաշրջանի ճանապարհները և խաչմերուկներն այլևս չեն համապատասխանում այն իրական պահանջներին, որոնք ներկայացնում է ժամանակակից «մոտորիզացված» հասարակությունը։
Երկրորդ և ոչ պակաս կարևոր գործոնը վերաբերում է քաղաքաշինական ընդհանուր քաղաքականությանը։ Վերջին տասնամյակներին այդպես էլ չի հաջողվել համակարգված կերպով արձագանքել այն արագ փոփոխություններին, որոնք տեղի են ունեցել տրանսպորտային միջավայրում։ Շատ ուղղություններով գործում է միայն մեկ հիմնական ճանապարհ, որի դեպքում բեռնաթափումը դառնում է անլուծելի հարց, քանի որ բոլոր այն վարորդները, ովքեր ցանկանում են հասնել որոշակի թաղամաս կամ շրջան, ստիպված են օգտագործել ճիշտ նույն երթուղին, ինչը ստեղծում է կուտակումներ, երկարացնում է վարելու ժամանակը և զգալիորեն նվազեցնում երթևեկության ընդհանուր արդյունավետությունը։ Այլընտրանքային ճանապարհների, շրջանցիկ երթուղիների, նոր կամուրջների և այլ ենթակառուցվածքային տարրերի բացակայությունը նշանակում է, որ ողջ տրանսպորտային հոսքը կենտրոնանում է սահմանափակ թվով ճանապարհների վրա, ինչն էլ անխուսափելիորեն հանգեցնում է խցանումների ու դանդաղեցումների։ Մասնավորապես խնդրահարույց է բեռնատար տրանսպորտի երթևեկության կարգավորման հարցը, որը պատշաճ կերպով չի վերահսկվում և չի կանոնակարգվում։ Այստեղ անհրաժեշտ է հստակ սահմանել այն երթուղիները, որոնցով թույլատրվում է բեռնատար տրանսպորտի երթևեկությունը, և միաժամանակ ստեղծել համապատասխան ենթակառուցվածք, որը հնարավորություն կտա, որ բեռնատարները կատարեն իրենց գործառույթները՝ առանց խանգարելու ընդհանուր երթևեկությանը։
Քաղաքի ընդհանուր բեռնաթափման հարցը ևս կարևոր ասպեկտ է, որը պահանջում է համակարգված մոտեցում։ Երևանում կենտրոնացված են բազմաթիվ վարչական, տնտեսական, կրթական և մշակութային կենտրոններ, ինչը նշանակում է, որ հսկայական թվով մարդիկ ամեն օր ստիպված են ներկայանալ մայրաքաղաք՝ աշխատանքի, ուսման, բժշկական սպասարկման կամ այլ անհրաժեշտ ծառայություններ ստանալու նպատակով։ Այս կենտրոնացվածությունը, թեև որոշակի առումով արդյունավետ է և արդարացված, միաժամանակ ստեղծում է անհամաչափ բեռնվածություն մայրաքաղաքի վրա և հանգեցնում է այն իրավիճակին, երբ հարյուր հազարավոր մարդիկ միաժամանակ փորձում են օգտագործել նույն ենթակառուցվածքը։
Երթևեկության կառավարման համակարգերի ժամանակակից տեխնոլոգիաների ներդրումը կարող է էական դեր խաղալ խցանումների նվազեցման գործում։ Արհեստական բանականության հնարավորությունների օգտագործումը, որը թույլ է տալիս իրական ժամանակում վերլուծել երթևեկության հոսքերը, կանխատեսել խցանումների առաջացումը և դինամիկ կերպով կարգավորել լուսացույցների աշխատանքը՝ օպտիմալացնելով ճանապարհների թողունակությունը, արդեն իսկ հաջողությամբ օգտագործվում է աշխարհի բազմաթիվ զարգացած քաղաքներում։
Նման համակարգերը կարող են իրականացնել շատ բարդ հաշվարկներ այնպիսի մեծ արագությամբ, որը մարդկային հնարավորություններից շատ վեր է, և, հետևաբար, դրանք հնարավորություն են ստանում ապահովել երթևեկության ավելի սահուն հոսք։
Հանրային տրանսպորտի համակարգի զարգացումը հիմնարար նշանակություն ունի երթևեկության խնդրի լուծման համար, քանի որ արդյունավետ, հարմարավետ և մատչելի հանրային տրանսպորտը կարող է պայմաններ ստեղծել, որ մարդիկ նախընտրեն հրաժարվել անձնական մեքենայի օգտագործումից և անցնել բոլորի համար ավելի շահավետ տրանսպորտի տեսակի։ Թեև վերջին տարիներին կատարվել են որոշ դրական քայլեր՝ ներառյալ նոր ավտոբուսների ներդրումը հին երթուղայինների փոխարեն, սակայն ավտոբուսների ներկայիս քանակը և տարողունակությունը բավարար չեն պիկ ժամերի երթևեկությունը սպասարկելու համար։ Ավտոբուսները գերծանրաբեռնվում են, ուղևորները ստիպված են սպասել երկար ժամանակ, և շատերի համար այդ փորձը դառնում է այնքան անհարմար, որ նրանք նախընտրում են օգտվել անձնական մեքենայից՝ չնայած խցանումներին և կայանատեղի գտնելու դժվարություններին։ Հանրային տրանսպորտի երթուղիների ցանցի օպտիմալացումը, հաճախականության բարձրացումը, տարածքի ընդլայնումը դեպի արվարձաններ և նոր թաղամասեր, տեղեկատվական համակարգերի ներդրումը և վճարային համակարգի արդիականացումը էական ազդեցություն կարող են ունենալ քաղաքային միջավայրի վրա։
Վարորդական մշակույթի և պատրաստվածության հարցը մեկ այլ առանցքային խնդիր է, որը հաճախ անտեսվում է, բայց իրականում ունի հսկայական նշանակություն երթևեկության անվտանգության և արդյունավետության համար։ Հայաստանում, ցավոք, դեռևս լայնորեն զարգացած չէ միմյանց զիջելու, համբերատար լինելու և երթևեկության կանոնները խիստ պահպանելու մշակույթը, ինչը դառնում է բազմաթիվ վթարների, կոնֆլիկտների և երթևեկության խանգարումների պատճառ։ Վարորդական մշակույթի բարելավումը պահանջում է երկարաժամկետ և համակարգված ջանքեր տարբեր ուղղություններով։ Պետական քաղաքականության մակարդակում անհրաժեշտ է իրականացնել լայնածավալ իրազեկման և կրթական ծրագրեր, որոնք կբացատրեն երթևեկության կանոնների և էթիկայի կարևորությունը և կխրախուսեն պատասխանատու վարքագիծ։ Հատկապես կարևոր է աշխատանքը դպրոցներում, որտեղ երեխաները կարող են փոքր տարիքից սովորել ճանապարհային անվտանգության հիմունքները, հասկանալ երթևեկության կանոնների տրամաբանությունը և ձևավորել պատասխանատու վերաբերմունք ինչպես որպես ապագա վարորդներ, այնպես էլ որպես հետիոտներ և հանրային տրանսպորտից օգտվողներ։
Հսկողության և տուգանքների համակարգը նույնպես պահանջում է վերանայում և բարելավում։ Ներկայիս իրավիճակում շատ քաղաքացիների շրջանում կա այն տպավորությունը, որ տուգանքները նախատեսված են միայն պատժելու համար, այլ ոչ թե իրապես բարելավելու երթևեկության անվտանգությունը և կարգապահությունը։ Այս մտայնությունը կարող է հանգեցնել անվստահության և հակասության, ինչը վնասակար է երթևեկության մշակույթի զարգացման համար։ Ավելի կառուցողական կլինի մոտեցումը, երբ առաջին խախտումների դեպքում կիրառվում են զգուշացումներ և կրթական միջոցներ, ու միայն կրկնվող կամ լուրջ խախտումների դեպքում անցում է կատարվում խիստ տուգանքների։ Զգուշացման ինստիտուտի ներդրումը կարող է օգնել վարորդներին ավելի լավ հասկանալ իրենց սխալները և ուղղել դրանք՝ առանց անմիջապես բախվելու ֆինանսական պատժամիջոցների, ինչը հոգեբանական առումով ավելի դրական ազդեցություն կունենա և կնպաստի վարքագծի իրական փոփոխությանը։
Միևնույն ժամանակ, հսկողությունը պետք է լինի համակարգված, արդար և հետևողական։ Շատ դեպքերում ուշադրությունը կենտրոնացված է ակնհայտ և մեծ խախտումների վրա, մինչդեռ անտեսվում են կարծես թե մանր, բայց իրականում շատ կարևոր դետալներ, որոնք կարող են ունենալ լուրջ հետևանքներ։ Թարթիչների չօգտագործումը, օրինակ՝ թվում է փոքր թերություն, սակայն իրականում այն կարող է հանգեցնել վթարների, քանի որ մյուս վարորդները չեն կարող կանխատեսել ձեր մանևրը և համապատասխանաբար արձագանքել։ Անվտանգ հեռավորության չպահպանումը, գիշերային լույսերի ոչ ճիշտ օգտագործումը, հեռախոսով խոսելը վարելու ընթացքում, արագության սահմանափակումների անտեսումը բնակելի թաղամասերում ևս առաջին հայացքից կարող են թվալ որպես «փոքր» խախտումներ, սակայն իրականում կարող են ծանր հետևանքներ ունենալ, և դրանց նկատմամբ հսկողությունը նույնպես պետք է լինի առավել ուշադիր և համակարգված։
Միջգերատեսչական աշխատանքային խմբի ստեղծումը, որը պատասխանատու է խցանումների նվազեցման և երթևեկության բարելավման համար, դրական քայլ է, սակայն շատ կարևոր է, որ այս խումբը իրականում կատարի իր գործառույթները արդյունավետ կերպով և ոչ թե դառնա ևս մեկ բյուրոկրատական կառույց, որը սպառում է ռեսուրսներ՝ առանց կոնկրետ արդյունքների։ Այս խմբի աշխատանքը պետք է լինի թափանցիկ, հաշվետու և չափելի՝ հստակ սահմանված նպատակներով, ժամկետներով և ցուցանիշներով, որոնց հիման վրա հնարավոր կլինի գնահատել դրա արդյունավետությունը։ Անհրաժեշտ է, որ այս խումբը իսկապես համագործակցի տարբեր գերատեսչությունների հետ՝ ճանապարհաշինական կազմակերպություններից մինչև ոստիկանություն և քաղաքապետարան, և իրականացնի համակարգված քաղաքականություն, որը հիմնված է վերլուծությունների, տվյալների և լավագույն միջազգային փորձի վրա։
Եվրոպական և այլ զարգացած երկրների փորձի ուսումնասիրությունը և հարմարեցումը տեղական պայմաններին կարող է շատ արդյունավետ լինել։ Բազմաթիվ քաղաքներ աշխարհում արդեն իսկ հաջողությամբ լուծել են նմանատիպ խնդիրներ և կարող են առաջարկել գործնական լուծումներ, որոնք փորձարկված են և ապացուցել են իրենց արդյունավետությունը։ Դա չի նշանակում, որ պետք է կուրորեն պատճենել այլ քաղաքների մոդելները, ընդհակառակը՝ պետք է հասկանալ դրանց տրամաբանությունը, ուսումնասիրել դրանց ստացված արդյունքները և հարմարեցնել դրանք Հայաստանի իրողություններին՝ հաշվի առնելով տեղական մշակույթը, տնտեսական հնարավորությունները, քաղաքաշինական առանձնահատկությունները և բնակչության կարիքները։
Քաղաքացիական հասարակության ներգրավումը և մասնակցային որոշումների կայացման գործընթացների զարգացումը նույնպես կարևոր են։ Երթևեկության խնդիրները անմիջականորեն ազդում են բոլոր քաղաքացիների վրա, և, հետևաբար, նրանք պետք է հնարավորություն ունենան մասնակցել լուծումների մշակմանը, արտահայտել իրենց կարծիքը, առաջարկել գաղափարներ և հետադարձ կապ տրամադրել իրականացվող նախաձեռնությունների վերաբերյալ։ Հանրային քննարկումները, հարցումները, հանդիպումները տեղական համայնքների հետ և այլ մասնակցային մեխանիզմները կարող են օգնել ավելի լավ հասկանալ իրական խնդիրները և գտնել լուծումներ, որոնք իսկապես համապատասխանում են մարդկանց կարիքներին։ Ֆինանսավորման հարցն, անշուշտ, կենսական նշանակություն ունի, քանի որ ենթակառուցվածքային մեծ նախագծերը պահանջում են զգալի ներդրումներ։ Սակայն այս ներդրումները պետք է դիտարկել ոչ թե որպես ծախսեր, այլ որպես ներդրում երկրի զարգացման, տնտեսության արդյունավետության բարձրացման և քաղաքացիների կյանքի որակի բարելավման մեջ։ Խցանումները ունեն շատ կոնկրետ տնտեսական գին՝ կորցրած ժամանակի, վառելիքի անարդյունավետ օգտագործման, բեռների առաքման ուշացումների, աշխատանքից մարդկանց ուշացումների և այլ կորուստների տեսքով, և այս կորուստների նվազեցումը իրականում կարող է ազատել զգալի ռեսուրսներ, որոնք կարող են ուղղվել արտադրողական նպատակներին։ Բացի այդ, հնարավոր են տարբեր ֆինանսավորման մեխանիզմներ՝ պետական բյուջեից, միջազգային դոնոր կազմակերպությունների դրամաշնորհներից, հանրայինմասնավոր գործընկերություններից և այլն։
Երևանում և, ընդհանուր առմամբ, Հայաստանում երթևեկության կազմակերպման բարելավումը հետևաբար պահանջում է համալիր, բազմակողմանի և երկարաժամկետ ռազմավարություն, որը միավորում է ենթակառուցվածքային զարգացումը, տեխնոլոգիական նորամուծությունները, հանրային տրանսպորտի արդիականացումը, վարորդական մշակույթի բարելավումը, արդյունավետ հսկողությունը և քաղաքացիական հասարակության մասնակցությունը։
Այս բոլոր ուղղություններով համակարգված աշխատանքը կարող է աստիճանաբար բարելավել իրավիճակը և ստեղծել մի վիճակ, երբ երթևեկությունը դառնում է ոչ թե ամենօրյա սթրեսի և ժամանակի կորստի աղբյուր, այլ հարմարավետ և արդյունավետ գործընթաց, որը նպաստում է տնտեսական զարգացմանը, բնապահպանական կայունությանը և քաղաքացիների բարեկեցությանը։
ԱՐՍԵՆ ՍԱՀԱԿՅԱՆ
Մանրամասները՝ «Փաստ» օրաթերթի այսօրվա համարում
